Küçük Mustafa Paşa’nın 1477 tarihli vakfiyesinde adı geçen Küçük Mustafa Paşa Hamamı, İstanbul, Fatih’te, Cibali ve Ayakapı arasındaki Küçük Mustafa Paşa semtinde yer almaktadır. Yapı, 1920’lerde Vakıflar İdaresi tarafından satılarak devletin elinden çıkartılmış, özel mülkiyete geçmiş, 1974 yılında “aynen korunması gerekli eski eser” olarak tescil edilmiştir. Özel olarak işletilen yapı, 1995 senesine kadar hamam işlevini korumuş daha sonra müşteri azlığı nedeniyle kapatılmış ve el değiştirmiş, o tarihten itibaren kullanılmamıştır.
Yaklaşık 1932 m2’lik bir alana yerleşen yapı grubu, girişleri farklı cephelerden sağlanan kadınlar ve erkekler bölümü, su deposu, külhan ve soğuk su deposu mekanlarından oluşur. Parsel dahilinde yapının kuzeybatı cephesine tek katlı betonarme dükkan birimleri ve güneydoğu cephesine yine tek katlı odacıklar bitiştirilmiştir. Yapıya yaslanmış bu eklentilerin ve güneybatı cephesine bitişik inşa edilmiş kagir binaların arkasında kalması ve bunun yanı sıra sokak kotundan yaklaşık 3,35 m. aşağıda kalması sebebiyle, yapı grubu içinde bulunduğu sıkışık kent dokusunda zor algılanmaktadır.
Yapı günümüzde kullanılmadığından, sürekli bakımı sağlanamamış, nem, su ve bitkilenme sorunları baş göstermiştir. Tüteklik bacası, filgözü gibi öğeler yok olmaya müsait yapılarından dolayı, günümüze ulaşmamıştır. Bunun yanı sıra soyunmalık mekanlarının duvar ve kubbelerinde özellikle güneydoğu ve kuzeybatı aksında zemin kotundan başlayıp kubbeye kadar uzanan ve yapılan analizler doğrultusunda deprem kaynaklı olduğu tespit edilmiş çatlaklar mevcuttur.
TEMEL İLKE YAPININ ÖZGÜN YAPISINA KAVUŞMASI
Yapıda önerilen restorasyon müdahaleleri geliştirilirken yapıyı özgün malzeme ve uyumlu yapım teknikleri kullanarak onarmak, muhdes ek ve dolgulardan temizleyerek özgün yapısına kavuşturmak ve “en az” ve geri dönüştürülebilir yöntemlerle sağlamlaştırmak ilkesi benimsenmiştir.
Yapılan statik analizler sonucu yapının olası bir deprem durumunda hasar görebilirlik riskinin yüksek olduğu tespit edilmiştir. Mevcut çatlağın yer aldığı erkekler bölümü soyunmalık mekanı kasnak ve kubbesi en zayıf bölge olarak belirlenmiş, geliştirilen güçlendirme projesinde, kasnak ve kubbe eteği çevresine yerleştirilecek çekme elemanları ile bu elemanlarda oluşacak radyal çekme gerilmelerinin ve beden duvarlarında üst pencere hizasında oluşacak aşırı çekme gerilmelerinin karşılanabilmesi için karbon lifli polimer (KLP) malzemeler kullanılarak çekme çemberlerinin oluşturulması önerilmiştir. Bu müdahale sonucu mevcut çatlakların stabil kalacağı düşünüldüğünden, özgün derz dolgu malzemesi incelenerek oluşturulmuş bileşimdeki dolgu harcı ile estetik onarım yapılması uygun görülmüştür.
Yapının beden duvarları ve kubbelerini saran odunsu ve otsu bitkilerin önce mekanik temiziliği yapılacak, daha sonra kimyasallar uygulanarak bitkilerin büyümesi engellenecektir. Yapı kubbede ve yer yer cephelerde bulunan çimento bazlı tamir harçlarından kurtularak derz temizliği yapılacak ve yapının nefes alması sağlanacaktır. Bunun yanısıra, günümüzde kaybolmuş tüteklik, fil gözü, tepe feneri gibi elemanlar benzer dönem hamam örnekleri incelerenerek oluşturulmuş analojilerden faydalanarak tasarlanmış, doğru yerlerine yerleştirilmiştir.
TARİHİ YAPIYA ZARAR VERMEYEN ÇÖZÜMLER
Erkekler ve Kadınlar soyunmalık bölümlerinde 19.yy.da eklenmiş olduğu eski fotoğraflardan tespit edilmiş ancak günümüzde mevcut olmayan ahşap şirvanın yine ahşap olarak yeniden imal edilmesi önerilmiştir. Söz konusu şirvan yıkılan şirvanın aksine yapıdan tamamen bağımsız, kendini taşıyan iki katlı ahşap bir sistem olarak tasarlanmıştır. Üst katta soyunma kabinleri ve dinlenme mekanları, alt katta çay ocağı , danışma, büro gibi mekanlar yerleştirilmiştir.
Kuzeybatı cephesi üzerinde bulunan dükkanlar ve oto yıkamacı kaldırılıp yerine hamamın sokaktan algılanmasına engel olmayacak ve tarihi yapı ile yarışmayan boyut ve özellikte, tek katlı; yapı ile uyumlu malzeme ve yapım teknikleri kullanılarak, tuğla duvar üzerine, kurşun örtülü ahşap çatılı, sade, sıra dükkanlar tasarlanmıştır. Hamamın sokaktan algılanmasına imkan vermek için dükkan yüksekliği 7.7m’den, hamam saçak hizası olan 5.3 m kotuna çekilmiştir. Güneybatı cephesi üzerinde yer alan imarlı yapı grubu yıkılarak yerine aynı hacimde, tarihi yapıdan yeterli dilatasyon ile ayrılan tek katlı servis mekânları, hela koridoru güneybatı cephesine bitişik olarak da ayrı bir servis mekanı tasarlanmıştır. Yeni eklerin duvarları, dilatasyon ile hamam duvarından ayrılmıştır. Bu bölümler üzerine tasarlanmış kurşun kaplı gizli dereler ile hem yapıdan gelen hem de dükkanların eğimleri tarihi yapı yönünde verilmiş çatılarından akan suyun tahliyesi sağlanacaktır. Böylelikle tarihi yapı üzerinde biriken su, saçakları takiben en azından bu iki cephe boyunca gizlenmiş derelerle, bina yüzeyine dokunmadan, kontrollü olarak yapıdan uzaklaştırılabilecektir.
Küçük Mustafa Paşa Hamamı benzerleri içerisinde, mimari programı, yapısal özellikleri ve korunmuşluk durumu yönünden günümüze ulaşan örnekler içinde iyi durumda sayılabilecek çok değerli bir tarihi eserdir. Bunda, yapıldığı günden itibaren hamam olarak kullanılmasının katkısı büyüktür. Bu sayede mekan kurgusu, boyutları, özgün malzeme ve yapım özellikleri, vs yönünden herhangi bir müdahaleye maruz kalmamış ve yapıldığı dönem mimarisi, hamam mimarisi, dönemin yapım teknikleri ve tesisat teknolojileri ile ilgili birçok özelliğini günümüze taşıyabilmiştir. Hazırlanan restorasyon projesinin temel amacı ve hareket noktası; anıt ve belge değeri oldukça yüksek bu kültür varlığının belgelenmesini takiben, yapının sahip olduğu tüm değerlerin eksiksiz ve sorunsuz olarak gelecek kuşaklara aktarımını sağlamak için gerekli olan tüm müdahaleleri minimal ve korumacı bir yaklaşımla belirlemek; özetle yapıyı özgün işlevi ile korumak, onarımları özgün yapım malzeme ve teknikleriyle uyumlu müdahalelerle gerçekleştirmek, yapıyı depreme karşı güçlendirmek, en az müdahale ile modern ihtiyaçlara cevap verebilmesini sağlamaktır.
KÜÇÜKMUSTAFAPAŞA HAMAMI RESTORASYONU
İşveren: Mercan Turizm ve İnşaat Dış Ticaret A.Ş.
Proje tarihi: 2009-2010
Yer: Cibali / İstanbul
Mimari: Pelin Çelik Mimarlık ve Restorasyon Bürosu
Mimari Ekip: Pelin Özilkiz Çelik, Mine Benligirayoğlu, Sinem Telatar, Gökhan Karakuş, Pınar Abacılar, Nihan Karaman
Statik: Doç Dr. Alper İlki, Cem Demir
Malzeme: Prof. Dr. Nihal Arıoğlu, Dr. Seden Acun Özgünler, Prof. Dr. Erol Gürdal
Mekanik: ERSA Mühendislik Müşavirlik Proje San. ve Tic. Ltd. Şti.
Elektrik: Adel Mühendislik Proje Tasarım Ltd. Şti.