Depremler Hakkında Bilmeniz Gerekenler

Yayına Hazırlayan: Vasfiye Coşkun

Depremler insanlık tarihinin her döneminde yaşanan ve büyük etkiler bırakan doğal olaylardır. Yerkabuğunun derinliklerinde biriken enerjinin ani boşalmasıyla ortaya çıkar ve sarsıntıları oluşturur. Günümüzde her ne kadar depremler hakkında daha fazla bilgiye sahip olunsa da hala nerede ve ne zaman olacağını bilmemiz mümkün değil. Bu yüzden deprem gerçeği ile yüzleşmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. Bu yazımızda, deprem nedir, çeşitleri nelerdir ve gerekli yapısal güvenlikler gibi konuları ele alacağız.

Deprem Nedir? Nasıl Oluşur?

Deprem, yerkabuğundaki fay hatlarında biriken enerji ile ani kırılmaların meydana gelmesi ve bu kırılmalar nedeniyle ani olarak ortaya çıkan titreşimlerin dalgalar halinde yayılarak geçtikleri ortamları sarması olayıdır. Bu sarsıntılar yeryüzünde büyük titreşimlere neden olmaktadır ve bu da deprem olarak adlandırılır. Aynı zamanda deprem; zelzele, yer sarsıntısı veya seizma olarak da adlandırılır.

Depremler genellikle yerkabuğundaki fay hatlarında meydana gelir. Yerkabuğundaki levhaların hareket etmesiyle sürtünme sonucu enerji birikir. Bu biriken enerjinin aniden serbest kalmasıyla yüksek basınç ortaya çıkar ve kırılmalara neden olur. Sismik dalgalar halinde yayılan bu basınç geçtiği yerlerde titreşime ve sarsıntıya neden olur. Fay hatlarının kırılması dışında toprak kaymaları, volkanik faaliyetler, nükleer testler veya mayın patlamaları sonucunda da depremler gerçekleşebilir.

Kırılmanın başladığı noktaya odak noktası veya hiposantr denirken, bu noktanın yeryüzündeki izdüşümüne ise merkez üssü denir.

Öncü Deprem Nedir?

Öncü deprem, daha büyük bir depremden önce meydana gelen hem zaman hem de mekan açısından onunla ilişkili olan bir depremdir. Fay hattındaki gerilimlerin yavaş yavaş biriktiği ve bir noktada serbest kaldığı sürecin bir parçasıdır. Bu gerilim fay hattındaki yer değiştirmesi ve gerilimin artmasıyla sonuçlanır. Gerilimin belli bir seviyeye ulaşmasıyla küçük sarsıntılar meydana gelebilir. Bu küçük sarsıntılar ana depremin habercisi niteliğindedir.

Öncülerin ana depremden ne kadar önce meydana geldiği o bölgenin ve fay hattının özelliklerine göre değişebilir. Bu süre birkaç saat ya da gün ile ölçülebileceği gibi bazen haftalar veya aylar öncesine uzanabilir. Her öncünün ise ana deprem ile bir ilişkisi olmayabilir. Bir depremin öncü, ana veya şok olarak adlandırılabilmesi için tüm depremler dizisi gerçekleştikten sonra karar verilebilir.

Ancak her küçük sarsıntı haberci olmasından dolayı sismologlar tarafından dikkatli bir şekilde izlenir ama öncü olarak değerlendirilmeyebilir. Bu nedenle deprem bölgelerinde yaşayan insanların bilinçlenmesi ve önceden gerekli önlemleri alması gerekir.

Deprem Türleri ve Farklı Şiddet Dereceleri

Depremler oluşum şekillerine göre farklı türlere ayrılır ve her biri yerkabuğunda farklı dinamiklerle meydana gelir. Ayrıca, depremlerin büyüklüğü ve şiddeti oluşturduğu etkiye göre önemli farklılıklar gösterir. İlk olarak, depremin türlerini ele alalım:

1. Tektonik Depremler:

Yerkabuğunun oluşturan tektonik plakaların hareketleri sonucu oluşan depremlere verilen isimdir. Bu plakaların birbirine yaklaşması, uzaklaşması veya yan yana kayması sırasında biriken enerji fay hatlarında ani kırılmalar ile serbest kalır ve depremler meydana gelir. Dünyada ve ülkemizde oluşan depremlerin büyük bir çoğunluğu tektoniktir.

2. Volkanik Depremler:

Volkanik faaliyetler sırasında magmanın yer altından yüzeye doğru hareketi esnasında oluşan depremlerdir. Genellikle volkanik patlamaların öncesinde ya da sırasında meydana gelir. Bu deprem türünün etkileri genellikle volkan çevresi ile sınırlıdır.

3. Çöküntü Depremler:

Yer altında bulunan mağara, tuz domları, kömür ocakları veya karstik boşlukların çökmesi ile meydana gelen depremlerdir. Bu gibi boşluklar zaman içerisinde çökme yaparsa meydana gelen depremlere çöküntü denir. Etkileri genellikle lokal olup şiddetleri düşüktür.

4. Yapay Depremler:

Bazı insan faaliyetleri sonucunda oluşan sarsıntılar yapay depremler olarak adlandırılır. Baraj inşaatları, madencilik patlamaları ve petrol-gaz sondajları gibi olaylardan dolayı yer kabuğunda dengesizlik yaratabilir. Her ne kadar küçük sarsıntılar olsa da mikro depremleri tetikleyebilir.

Depremin büyüklüğü ve şiddet derecesi sıkça karıştırılan ama farklı anlamlara gelen iki kavramdır.

• Büyüklük: Deprem sırasında açığa çıkan toplam enerjinin bir ölçüsüdür. Richter ölçeği ile ölçülür ve logaritmiktir. Yani, her birim artışı enerjinin yaklaşık 32 kat artması anlamına gelir. 7 büyüklüğündeki bir deprem 5 büyüklüğündeki bir depremden iki birim daha büyük olsa da enerji çok daha fazla artar.
• Şiddet: Depremin yer yüzündeki insan veya yapılara olan etkileri ölçülür. Mercalli Şiddet Ölçeği kullanılarak ölçülür ve I’den XII’ye kadar derecelendirilir. Örneğin, 4-4,9 büyüklüğü IV veya V şiddetine denk iken 7 ve üzeri büyüklük XII şiddetine denktir. Büyüklük arttıkça şiddet ve yıkıcılığı da aynı oranda artmaktadır.

Türkiye’de Bulunan Deprem Kuşakları

Türkiye jeolojik yapısı nedeniyle aktif deprem kuşakları üzerinde yer alan bir ülkedir. Bu nedenle ülkemizin birçok bölgesinde deprem riski vardır. Türkiye’de bulunan başlıca deprem kuşakları şunlardır:

1. Kuzey Anadolu Deprem Kuşağı (KAF): Türkiye’nin en kuzey kesiminden doğu-batı doğrultusunda uzanan bu fay hattı yaklaşık 1500 km uzunluğundadır. Saros Körfezi’nden başlayarak Marmara Bölgesi üzerinden Doğu Anadolu’ya kadar uzanır. Dünyanın en hızlı hareket eden faylarından biridir. 1939 Erzincan, 1999 İzmit ve Düzce gibi büyük depremler bu fay hattı üzerinde gerçekleşmiştir.
2. Güneydoğu Anadolu Deprem Kuşağı: İskenderun Körfezinden başlayarak doğuya doğru uzanıp Van’ın doğusuna kadar devam eden bu fay hattı yay şeklindedir. Hatay, Kahramanmaraş, Malatya, Elazığ ve Van gibi iller bu kuşaktadır. 11 ili etkileyen 6 Şubat 2023 depremleri de bu fay hattında gerçekleşmiştir.
3. Batı Anadolu Deprem Kuşağı: Ege Bölgesi’nde Gediz, Küçük ve Büyük Menderes grabenleri boyunca uzanır. Bu bölgede diri fay hatları bulunmasından dolayı sık sık depremler meydana gelmektedir.

Deprem Riskleri ve Yapısal Güvenlikler

Deprem doğanın kaçınılmaz bir gerçeğidir. Bu doğal afetten korunabilmek için riskleri anlamak ve yapısal güvenlik önlemleri almak hayati önem taşır. Deprem riskleri bir bölgenin sismik aktivitesi, zemin yapısı ve mevcut yapıların dayanıklılığı gibi faktörlere bağlıdır. Yapısal güvenlik ise binaların depreme dayanıklı tasarımı ve inşası ile ilişkilidir. Güvenli yaşam alanı oluşturmak için dikkat edilmesi gerekenler şunlardır:

• Kaygan, ovalık ve gevşek toprağa sahip olan bölgelere bina inşa etmekten kaçınılmalı ve yerleşim bölgesi titizlikle belirlenmelidir.
• Binalar deprem yönetmeliğine ve yapı tekniğine uygun bir şekilde inşa edilmelidir.
• Yapıların dayanıklılığını artırmak için inşa ederken kaliteli ve dayanıklı malzemeler kullanılmalıdır.
• Mevcut binaların depreme dayanıklılığını artırmak için mantolama veya çelik çerçeveler gibi gerekli yapısal güçlendirmeler yapılmalıdır.
• Binaların uzun ömürlü olması için korozyon ve rutubete karşı önlemler alınmalıdır.

Deprem Çantasında Neler Olmalı?

Deprem çantası olası bir afet durumunda hayatta kalma şansınızı artıracak temel ihtiyaç malzemelerini içermelidir. Peki, deprem çantasında neler olmalı? Bunlar:

• İçme suyu
• Kraker gibi bozulmayan kuru gıdalar
• El feneri ve yedek piller
• İlk yardım malzemeleri
• Çok amaçlı çakı
• Peçete
• Düdük
• Peçete veya ıslak mendil gibi hijyen malzemeleri
• Düzenli kullanmak zorunda olduğunuz ilaçlar
• Radyo
• Nakit para
• Kimlik kartları gibi önemli belgeler
• Battaniye

Bu çantanın içeriği acil durumlarda en az 72 saat boyunca temel ihtiyaçlarınızı karşılayacak şekilde düzenlenmelidir.

Sıkça Sorulan Sorular:

Deprem Nasıl Bir Olaydır?

Deprem, yerkabuğundaki fay hatlarında biriken enerjinin aniden boşalması sonucu meydana gelen bir doğal afettir. Sismik dalgalar aracılığıyla dağılan bu enerji yapıların hasar görmesine ve hatta yıkılmasına neden olabilir.

Deprem En Fazla Kaç Saniye Sürer?

Depremlerin süresi genellikle 1 ila 90 saniye arasında değişmektedir. Depremin yıkıcılığına göre süresi uzamaktadır. Küçük ölçekli depremler genellikle 10-20 saniye sonrasında sonlanırken büyük depremler 2-3 dakika sürebilmektedir. Ancak bunlardan daha uzun süren depremler de olmuştur. Örneğin, 1960 yılında Şili Depremi 10 dakika sürmüştür.

Depreme Dayanıklı Binalar İçin Hangi Önlemler Alınmalıdır?

Dayanıklı binalar için en başından itibaren doğru önlemler alınmalıdır. Örneğin, bina inşasında kaliteli malzemeler kullanılmalı, temel sağlamlığı sağlanması için zemin etüdü yapılabilir, binalara esneklik sağlayan veya sismik enerjiyi absorbe eden teknolojiler tercih edilebilir.

Zemin Yapısının Depreme Etkisi Nedir?

Zemin yapısı sarsıntıların şiddetini ve yıkıcılığını doğrudan etkileyen bir faktördür. Sert ve kayalık zeminler sismik dalgaları daha az büyütür ve etkisi az olur. Ancak, yumuşak ve sıvılaşma riski fazla olan zeminlerin yapılara etkisi daha büyük olur.

Depremin Sebepleri Var Mıdır? Varsa Nelerdir?

Depremler genellikle tektonik hareketler sonucu biriken enerjinin aniden açığa çıkmasıyla oluşur. Bunun yanı sıra, volkanik faaliyetler, mayın veya nükleer patlamalar sonucu da oluşabilir.